Pozytywizm – literatura jako symbol pracy organicznej i pracy u podstaw

Czy literatura może być narzędziem społecznej rewolucji, siłą zdolną przekształcać mentalność całych pokoleń? Pozytywizm jako nurt literacki, zakorzeniony w realiach okresu pozytywizmu, był nie tylko odbiciem rzeczywistości, ale również manifestem światopoglądowym, który w sposób metodyczny starał się uporządkować chaos polskiego społeczeństwa po klęsce powstania styczniowego. Praca u podstaw, asymilacja Żydów, problem emancypacji kobiet czy podjęta przez twórców walka o zrozumienie ideałów racjonalizmu i postępu stały się nie tylko tematami dzieł, ale także fundamentem ówczesnej myśli społecznej.

Do góry

Pozytywizm literatura – prądy literackie okresu pozytywizmu

Pozytywizm – literatura w tym okresie była świadomą reakcją na romantyczne uniesienia, przechodząc od irracjonalnych ideałów ku naukowo uzasadnionemu oglądowi rzeczywistości. W literaturze pozytywizmu dominowały dwa prądy: realizm, który dążył do wiernego odwzorowania codziennego życia, zgodnie z zasadą mimesis, oraz naturalizm, niczym jego ojciec, będący bardziej rygorystycznym rozwinięciem naturalizmu, zakładającym niemal naukową analizę ludzkiego losu. W twórczości realistycznej, reprezentowanej przez: Bolesława Prusa, Elizę Orzeszkową czy Henryka Sienkiewicza, pojawiali się bohaterowie powieści ukazujący życie społeczeństwa polskiego w okresie pozytywizmu – zarówno przedstawiciele wiejskiej społeczności, jak i mieszczanie, których losy uwikłane były w problem emancypacji kobiet, asymilacji Żydów czy pracy u podstaw. Z kolei naturalizm, którego pionierem był Émile Zola, ukazywał ludzi podporządkowanych instynktom i środowiskowym uwarunkowaniom, co znalazło swoje odbicie w polskich dziełach takich, jak „Szkice węglem” Prusa czy w realistycznych opisach warstw najuboższych, zamkniętych w ciasnych piwnicznych izbach wielkich miast. W dużej mierze literatura tego okresu była odbiciem rzeczywistości – świadectwem społecznym i narzędziem edukacyjnym, kształtującym nowoczesne ideały oraz przekazującym postawy, które kształtowały życie kolejnych pokoleń.

Do góry

Jakie programy polskich pozytywistów odcisnęły swoje piętno na literaturze pozytywizmu?

W cieniu tragicznej klęski powstania styczniowego wykuwały się zręby nowego myślenia o roli literatury i kultury w społeczeństwie. Odrzucenie romantycznego mesjanizmu i dążeń insurekcyjnych na rzecz racjonalizmu, edukacji oraz pracy u podstaw stało się fundamentem programu polskich pozytywistów. W latach 70. XIX wieku spór pomiędzy „młodą” a „starą” prasą unaocznił głębokie różnice światopoglądowe. Aleksander Świętochowski i inni twórcy „Przeglądu Tygodniowego” kładli nacisk na rozwój gospodarczy, emancypację społeczną oraz krytykę tradycjonalizmu i fanatyzmu religijnego.

Jakie idee pozytywizmu odcisnęły szczególne piętno na literaturze tego okresu?

• asymilacja Żydów – uznanie Żydów za pełnoprawnych członków społeczeństwa przy jednoczesnym zachowaniu ich własnej religii i kultury; dążenie do usunięcia wzajemnej nieufności i napięć społecznych wynikających z postrzegania ich jako grupy „obcej”;

• emancypacja – propagowanie równouprawnienia kobiet w dostępie do edukacji i pracy zawodowej; podkreślanie ich roli jako matek i nauczycielek przyszłych pokoleń;

• idea pracy organicznej – przekonanie o konieczności wzmocnienia gospodarczego i kulturowego społeczeństwa poprzez harmonijną współpracę wszystkich jego warstw;

• idea pracy u podstaw – koncepcja podnoszenia poziomu życia najuboższych warstw społecznych poprzez edukację i upowszechnianie oświaty;

• idea solidaryzmu społecznego – rozwój instytucji charytatywnych i działań zapobiegających marginalizacji jednostek, co miało przyczyniać się do scalania społeczeństwa i zmniejszania różnic społecznych.

Literatura pozytywizmu stała się nie tylko przestrzenią artystycznej ekspresji, lecz przede wszystkim polem społecznej debaty i moralnego obowiązku wobec społeczeństwa. Powieści tendencyjne, realistyczne i nowele nie tylko przedstawiały rzeczywistość, ale i wskazywały rozwiązania problemów społecznych. W ten sposób polski pozytywizm odszedł od romantycznych marzeń na rzecz pragmatycznej zmiany – zmiany, której fundamentem miała być świadomość, wiedza i praca.

Do góry

Literatura pozytywizmu – najważniejsze gatunki literackie pozytywizmu i ich przykłady

W literaturze pozytywizmu dominowały gatunki, które stanowiły narzędzie edukacji społeczeństwa, ukazywały realia codziennego życia oraz propagowały idee pracy u podstaw i pracy organicznej. Zamiast oderwanych od rzeczywistości fantazji i romantycznych wizji, literatura tego okresu skupiała się na przedstawieniu autentycznego obrazu rzeczywistości, problematyce społecznej i moralnej. Dlatego też literatura pozytywizmu wykształciła specyficzne formy wyrazu, które nie tylko oddawały ducha epoki, ale również przyczyniły się do kształtowania świadomości społecznej.

Felieton (kronika tygodniowa)

Felieton był istotnym gatunkiem publicystyki pozytywistycznej, łączącym swobodny, często satyryczny ton z literackim stylem narracji. W epoce pozytywizmu szczególnie popularną formą felietonu była kronika tygodniowa, podejmująca bieżące kwestie społeczne, polityczne i obyczajowe, często w ironicznej i humorystycznej konwencji. Przykładem jest twórczość Aleksandra Świętochowskiego oraz Bolesława Prusa, który w swoich „Kronikach tygodniowych” celnie diagnozował realia społeczno-polityczne epoki.

Nowela

Nowela w literaturze pozytywizmu miała przede wszystkim charakter dydaktyczny i interwencyjny. Krótka, zwarta forma pozwalała na ukazanie istotnych problemów społecznych w sposób wyrazisty i przejmujący. Twórcy noweli często koncentrowali się na ukazywaniu losów ludzi z niższych warstw społecznych, przedstawiając ich w realistyczny sposób, zgodny z ideałami epoki. Do klasycznych przykładów pozytywistycznych nowel należą „Katarynka” Bolesława Prusa oraz „Mendel Gdański” Elizy Orzeszkowej.

Powieść historyczna

Powieść historyczna w okresie pozytywizmu różniła się znacznie od tej znanej z epoki romantyzmu. Pozytywiści kładli nacisk na wierne odwzorowanie realiów historycznych, unikali romantycznej idealizacji przeszłości, starając się ukazać wydarzenia i postaci historyczne z obiektywnym, naukowym podejściem. Henryk Sienkiewicz w „Trylogii” („Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”) stworzył monumentalne dzieła, które łączyły realistyczne przedstawienie historycznych wydarzeń z wciągającą fabułą.

Powieść naturalistyczna

Naturalizm w powieści pozytywistycznej stanowił skrajną formę realizmu, dążącą do maksymalnego obiektywizmu i naukowego podejścia do literatury. Autorzy naturalistyczni starali się ukazać człowieka jako istotę uwarunkowaną biologicznie, społeczne oraz historycznie, determinowaną przez środowisko i dziedziczność. Przykładem takiego podejścia jest twórczość Émila Zoli („Germinal”) oraz przedstawicieli polskiego naturalizmu.

Powieść realistyczna

Realizm jako dominujący prąd literacki pozytywizmu znalazł swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w powieści realistycznej. Charakteryzowała się ona wiernym odwzorowaniem rzeczywistości, ukazywaniem życia codziennego bohaterów, często reprezentujących różne warstwy społeczne. Narrator powieści realistycznej był wszechwiedzący i dbał o szczegóły opisów, kreując świat zgodny z zasadami prawdopodobieństwa. Klasyczne przykłady to „Lalka” Bolesława Prusa oraz „Ojciec Goriot” Honoré de Balzaca.

Powieść tendencyjna

Powieść tendencyjna była specyficznym gatunkiem, który miał pełnić funkcję edukacyjną i moralizatorską. Jej głównym celem było przedstawienie określonych postaw społecznych oraz ich konsekwencji. Autorzy powieści tendencyjnych często przyjmowali rolę przewodników ideologicznych, a ich utwory miały charakter perswazyjny, skłaniający do przyjęcia określonego światopoglądu. Przykładem jest „Marta” Elizy Orzeszkowej, podejmująca temat emancypacji kobiet i trudnej sytuacji samotnych matek w XIX wieku.

Literatura pozytywizmu, choć podporządkowana zasadom użyteczności i realizmu, była bogata w różnorodne formy ekspresji, które nie tylko rejestrowały rzeczywistość, ale także ją komentowały i kształtowały. Zdominowana przez epikę, odznaczała się niezwykłą dbałością o detale, a także pogłębioną analizą społeczną, oferując czytelnikowi zarówno refleksję nad rzeczywistością, jak i moralne drogowskazy. Dzięki temu pozytywistyczna literatura pozostaje jednym z najistotniejszych fundamentów polskiej tradycji literackiej, wciąż aktualnym w kontekście społecznych, a ponadto kulturowych przemian.

Do góry

Powieść europejska w pozytywizmie

Powieść europejska w pozytywizmie stała się zwierciadłem społeczeństwa, ukazującym nie tylko przemiany obyczajowe, ale także głęboką analizę psychologiczną bohaterów i mechanizmów rządzących światem. W twórczości Balzaka, Stendhala czy Flauberta człowiek nie był już romantycznym marzycielem, lecz istotą zanurzoną w realiach: historycznych, ekonomicznych i społecznych. Naturalizm Zoli, szczególnie w Germinalu, posunął tę ideę do granic, przedstawiając losy bohaterów jako podporządkowane prawom biologicznym i środowiskowym. W Rosji Dostojewski eksperymentował z wielogłosowością, pozwalając bohaterom na ścieranie się odmiennych światopoglądów, a Tołstoj splatał ich losy z wielkimi wydarzeniami historycznymi. Z kolei Henryk Sienkiewicz w powieści historycznej odnajdywał sposób na podtrzymanie tożsamości narodowej społeczeństwa polskiego w okresie zaborów. Powieść europejska tej epoki, oscylując między dokumentalizmem a epickim rozmachem, nie tylko odwzorowywała rzeczywistość, ale i uczyła, pozwalała zrozumieć ludzką naturę oraz mechanizmy rządzące historią.

Do góry

Pozytywizm jako okres niepoetycki

Pozytywizm, będący reakcją na romantyczną egzaltację i mistycyzm, odrzucał poezję jako medium dominujące, nadając priorytet formom literackim służącym przekazowi społecznemu, poznawczemu i edukacyjnemu. Twórczość literacka miała nie tylko ukazywać życie społeczeństwem polskim, ale przede wszystkim kształtować świadomość, budować idee pracy u podstaw i szerzenia nauki jako narzędzi realnej zmiany. Jak zatem w takim nurcie mogło odnaleźć się słowo poetyckie, które w XIX wieku utożsamiano z emocjonalnością, liryzmem i metafizycznym uniesieniem?

Poezja pozytywizmu, jeśli w ogóle można mówić o jej znaczącym istnieniu, zmuszona była znaleźć niszę w formach użytkowych lub publicystycznych. Nie tworzono epopei narodowych na miarę romantyzmu, a jeżeli liryka istniała, to raczej jako narzędzie społecznego dydaktyzmu – przykład stanowią utwory Adama Asnyka czy Marii Konopnickiej, które łączyły refleksję nad współczesnością z programowymi treściami dotyczącymi pracy, edukacji i asymilacji Żydów. Poeci musieli odnaleźć się w epoce, która zamiast wzruszeń i uniesień wymagała od literatury, by stała się intelektualnym fundamentem społecznym, a nie wyrazem artystycznej ekspresji. W konsekwencji liryka nie była wiodącym nurtem epoki, a proza i publicystyka przejęły rolę form dominujących, ukierunkowanych na realne, namacalne zmiany w rzeczywistości społecznej.

Do góry

Jakie cechy charakteru wykazują bohaterowie powieści pozytywistycznej?

Bohaterowie powieści pozytywistycznej to postaci, których kreacja nie jest przypadkowa – zostali ukształtowani zgodnie z ideami pracy u podstaw, szerzenia wiedzy i walki o społeczne równouprawnienie. Ich charaktery odzwierciedlają fundamentalne założenia pozytywizmu, czyniąc ich zarazem jednostkami moralnie niezłomnymi, jak i poddanymi ciężkiej próbie życia w rzeczywistości pełnej społecznych nierówności. Czy jednak w literaturze pozytywizmu każda postać jest nieskazitelnym wzorem cnót, czy raczej zmaga się z własnymi ograniczeniami i słabościami, które wyznaczają jej życiową ścieżkę?

Jakie wzorce reprezentują postaci literackie pozytywizmu?

• determinacja – bohaterowie powieści pozytywistycznej cechują się nieugiętością w dążeniu do wyznaczonych celów, niezależnie od trudności, z jakimi muszą się mierzyć w społeczeństwem polskim,

• empatia – literatura pozytywizmu kładzie nacisk na zdolność bohaterów do współodczuwania cierpienia innych, zwłaszcza najbiedniejszych warstw społecznych, co wiąże się z ich zaangażowaniem w pracę u podstaw,

• honor – postaci często kierują się kodeksem etycznym, według którego godność osobista i szlachetność intencji są wartościami nadrzędnymi,

• ideowość – bohaterowie powieści żyją zgodnie z określonymi zasadami moralnymi i społecznymi, często poświęcając własne szczęście dla dobra ogółu, jak w twórczości Elizy Orzeszkowej czy Henryka Sienkiewicza,

• inteligencja – postaci pozytywistyczne wyróżniają się dużą wiedzą, znajomością języka polskiego, kultury i nauki, co pozwala im działać na rzecz edukacji i społecznego postępu,

• odpowiedzialność – bohaterowie powieści historycznej czy społecznej przyjmują na siebie ciężar walki o poprawę losu ludzi wykluczonych, nierzadko rezygnując z własnych korzyści,

• pracowitość – literatura pozytywizmu stawia na postaci, które swoją ciężką pracą starają się poprawić własne życie, ale także warunki funkcjonowania całych grup społecznych,

• racjonalizm – bohaterowie kierują się logiką i chłodnym rozsądkiem, odrzucając romantyczne uniesienia na rzecz pragmatyzmu, co widoczne jest w utworach Aleksandra Głowackiego,

• wytrwałość – mimo licznych przeciwności losu, postaci nie rezygnują ze swoich ideałów, walcząc o przyszłość swoją oraz innych,

• zdolność do poświęceń – w literaturze pozytywizmu bohaterowie często muszą rezygnować z osobistych pragnień w imię dobra społecznego, co jest szczególnie widoczne w twórczości Bolesława Prusa.

Czy w tej literaturze pojawia się miejsce na ludzkie słabości? Oczywiście, ponieważ prawdziwa siła bohaterów nie leży w ich nieskazitelności, ale w umiejętności pokonywania przeszkód i przezwyciężania własnych ograniczeń. W ten sposób literatura pozytywizmu kreowała postaci, które miały inspirować społeczeństwo do działań zmierzających ku postępowi, a jednocześnie ukazywać złożoność ludzkiej natury i realia epoki, w której przyszło im żyć.

Do góry

Literatura pozytywizmu. Podsumowanie

Literatura pozytywizmu była niczym lustro, w którym odbijały się dążenia społeczeństwa polskiego do zrozumienia własnej historii, walki o przyszłość i kształtowania nowej rzeczywistości w realiach popowstaniowych. Czy mogło być inaczej, skoro powieści historycznej Henryka Sienkiewicza, twórczości Elizy Orzeszkowej czy Bolesława Prusa nie tylko kreowano bohaterów powieści pełnych ideałów, ale także wskazywano drogę dzisiejszym idealistom? W powieściach, w opowiadaniach i nowelistyce, odbijały się dramaty codzienności tej epoki – życie wiejskiej społeczności, problem emancypacji kobiet, asymilacji Żydów, a także konsekwencje zaborców. Była to epoka, która wydała zarówno twórców sięgających po obraz rzeczywistości z precyzją realistów, jak i takich, którzy nadawali jej pogłębiony rys psychologiczny. Literatura pozytywizmu stała się fundamentem, na którym budowano zrozumienie dla najważniejsze ideałów epoki – pracy u podstaw, szerzenia wiedzy i moralnego zobowiązania wobec ludzi. Można by powiedzieć, że w „Na skałach Calvados” odbijała się samotność jednostki, ale w dziełach realizowania postępu – siła społeczeństwa. Co pozostało po tych utworach? Niezachwiana wartość słowa, które nie tylko rejestrowało rzeczywistość, ale także ją przekształcało, dając kolejnym pokoleniom narzędzie do pojmowania swojej drugiej racji istnienia.

Do góry